Yr anifeiliaid mwyaf hirhoedlog yn datgelu cyfrinachau newid hinsawdd
Roedd gweithgareddau ar stondin Ysgol Gwyddorau Eigion yn y Gwyddonle yn Eisteddfod yr Urdd yn ddiweddar yn datgelu i'r cyhoedd yr hyn y mae gwddonwyr yn ei ddysgu drwy astudio llinellau twf cregyn ein anifail mwyaf hir-hoedlog.Mae ymchwilwyr ym Mhrifysgol Bangor wedi defnyddio rhai o鈥檙 anifeiliaid mwyaf hirhoedlog yn y byd i edrych ar sut mae Gogledd M么r yr Iwerydd wedi effeithio ar ein hinsawdd dros y 1,000 o flynyddoedd diwethaf.
Trwy edrych yn fanwl ar rhywogaeth o gregyn bylchog sy鈥檔 gallu byw am 500 mlynedd o leiaf, maent wedi dangos y gall gwanhau yn Llif y Gwlff - y cerrynt sy'n dod 芒 d诺r cynnes o F么r y Carib卯 i ogledd orllewin Ewrop 鈥� fod wedi cyfrannu at amodau eithriadol o oer yn Ewrop o鈥檙 15fed ganrif hyd y 19eg ganrif. Dyma鈥檙 cyfnod a adwaenir fel Oes yr I芒 Fach, ac roedd yn gyfnod enbyd o oer gyda chynaeafau gwael, adegau o newyn a chwyldro, ond yn gyfnod hefyd pryd y cynhelid ffeiriau rhew rhyfeddol ar wyneb rhewedig Afon Tafwys.
鈥淥s yw Llif y Gwlff yn wannach, yna mae llai o wres yn cael ei gludo i鈥檙 gogledd, ac o ganlyniad mae tymereddau yng ngogledd orllewin Ewrop yn mynd yn debycach i dymereddau yn yr un lledred yng Nghanada鈥�, meddai Dr Paul Butler o ym Mhrifysgol Bangor.
Cregyn y Cragen Fylchog Arctica islandica, sy'n medru byw yn hir iawnMae鈥檙 ymchwil, a gyhoeddwyd yn y cyfnodolyn blaenllaw , yn defnyddio dull dadansoddi radiocarbon ar y cregyn - sy鈥檔 dod o anifeiliaid a oedd yn byw i'r gogledd o Ynys yr I芒 - i ganfod ffynhonnell y d诺r yr oedd y cregyn bylchog yn byw ynddo. 鈥淢ae鈥檙 radiocarbon yn dweud wrthym faint sydd ers pan oedd y d诺r ar yr wyneb ddiwethaf,鈥� meddai Dr Butler. 鈥淥s yw鈥檙 d诺r yn 鈥榟en鈥�, gwyddom ei fod yn dod yn lle cyntaf o ddyfnderoedd M么r yr Arctig. Ar y llaw arall, mae d诺r a ddaeth yn wreiddiol o F么r yr Iwerydd, fel Llif y Gwlff, wedi bod ar yr wyneb yn fwy diweddar, felly mae鈥檙 dadansoddiadau o鈥檙 cregyn yn dangos ei fod yn 鈥榠fanc鈥�. Yn ystod Oes yr I芒 Fach, ymddengys bod y rhan fwyaf o鈥檙 d诺r i鈥檙 gogledd o Ynys yr I芒 yn dd诺r h欧n o鈥檙 Arctig a bod llai o dd诺r yn dod o F么r yr Iwerydd. Rydym yn dehongli hyn fel tystiolaeth bod Llif y Gwlff yn wannach y pryd hynny. Cyn y 15ed ganrif - sef y cyfnod a elwir gennym yn Gyfnod Cynnes Canoloesol - roedd y sefyllfa鈥檔 hollol wahanol. 鈥�
Dyma'r llinellau twf yn y gragen o dan feicroscop. Mae'r bandiau hyn yn cynnwys gwybodaeth am yr hinsawdd.Ym mis Hydref 2007 pan gyhoeddodd gwyddonwyr Bangor ffrwyth eu hymchwil ar hirhoedledd rhyfeddol y cregyn bylchog hyn cafwyd ymateb brwd o bob cwr o'r byd ac enwyd yr ymchwil yn un o ddeg darganfyddiad gwyddonol mwyaf arwyddocaol y flwyddyn. Mae鈥檙 canlyniadau diweddaraf yn dangos sut y gellir defnyddio鈥檙 maes ymchwil hwn i astudio amgylchedd morol y gorffennol.
鈥淵 peth da am y cregyn hyn yw bod ganddynt linellau twf blynyddol eglur, felly gallwn ddyddio deunydd y gragen yn fanwl gywir", meddai Dr Butler. 鈥淏eth sydd yn eu gwneud hyd yn oed yn fwy defnyddiol yw bod yr un patrymau i鈥檙 llinellau trwy鈥檙 boblogaeth, felly trwy gymharu patrymau鈥檙 cregyn meirwon gyda phatrymau cregyn creaduriaid byw gallwn gyfrifo dyddiadau'r cregyn meirwon. Rydym yn gweithredu yn yr un ffordd ag archaeolegwyr pan fyddant yn defnyddio cylchoedd coed marw i gyfrifo dyddiadau hen adeiladau.鈥�
Dyddiad cyhoeddi: 12 Mehefin 2012