Gwerddonau鈥檙 cefnforoedd: Sut y mae ynysoedd yn cynnal mwy o fywyd m么r
Mae theori sydd wedi bodoli ers 60 o flynyddoedd ac sydd yn esbonio pam fo moroedd sy鈥檔 amgylchu ynysodd ac atolau yn cynnal mwy o fywyd gwyllt newydd ei brofi gan fiolegydd morol o Ysgol Gwyddorau Eigion Prifysgol Bangor, mewn cydweithrediad efo aelod o Weinyddiaeth Gefnforol ac Atmosfferig Cenedlaethol yr Unol Daleithiau.
Nid yw鈥檙 cefnforoedd agored yn ymddangos eu bod yn cynnal cymunedau mawr o fywyd gwyllt, ond wrth nes谩u at r卯ff cwrel neu atol, byddwch yn si诺r o ddod ar draws gormodedd o fywyd, o lefel uwch o blancton yn y d诺r at adar a bywyd morol. Pan welodd Charles Darwin riff cwrel am y tro cyntaf, roedd yn pendroni dros hyn. Sut y gall amgylchedd mor gynhyrchiol fodoli mewn amgylchedd oedd yn arwynebol yn un eithaf difywyd?
Erbyn hyn, mae鈥檙 cwestiwn o sut y mae sustem mor gynhyrchiol o ran cynnal bywyd gwyllt yn bodoli mewn amgylchedd- ddi-gynnyrch yn cael ei alw鈥檔 paradocs Darwin.
Mae Effaith M脿s Ynys yn ddamcaniaeth sydd yn esbonio pam fo dyfroedd sy鈥檔 amgylchynu riffiau ac atolau yn cynnal digonedd o fywyd m么r na鈥檙 hyn a geir yn y cefnfor agored.
Diagram o'r papur sy'n disgrifio'r effaith.Yn ysgrifennu yn Nature Communications (), mae鈥檙 awduron yn disgrifio maint yr Effaith M脿s Ynys ac yn nodi rhai o鈥檙 nodweddion allweddol sydd yn gyrru鈥檙 effaith adborth positif cylchol, sydd yn gweithredu fel mecanwaith cynnal- bywyd.
Mesurodd yr ymchwilwyr cynnydd anferthol yn y plancton yn y dyfroedd yn amgylchynu 35 o ynysoedd bychain ac atolau'r M么r Tawel. Fe recordiwyd hyd at 86% yn fwy o ffytoplancton yn y dyfroedd hyn, nag sydd yn y cefnfor agored. Yn sail i鈥檙 gadwyn fwyd, mae presenoldeb nifer fawr o鈥檙 organebau microsgopig yn cael effaith ar hyd y gadwyn fwyd, hyd at yr uwch ysglyfaethwyr fel tiwna, sydd yn bwydo ar y pysgod ac anifeiliaid a geir cynhaliaeth gan y ffytoplancton.
Ond pam fo鈥檙 plancton yn ffynnu yn yr ardaloedd hyn?
Unwaith y mae鈥檙 twf yn dechrau, mae鈥檔 dod yn gylchdro hunan-gynhaliol, gydag ychydig o fywyd yn esgor ar ragor. Mae presenoldeb daearyddol yr ynysoedd eu hunain yn creu patrymau cylchdroi gan gychwyn effaith adborth positif. Caiff pysgod eu denu at y ffytoplancton, a physgod mwy ac adar eu denu at hwythau. Mae eu tail yn ychwanegu gwrtaith i鈥檙 d诺r, sy鈥檔 annog cynhyrchiant hyd yn oed fwy o ffytoplancton, sydd yn ei tro yn cynnal mwy o fywyd.
Mae gweithgaredd dynol hefyd yn bwydo mewn i鈥檙 sustem. Mae d诺r ffo o wrtaith ar dir amaethyddol a gweithgareddau dynol eraill hefyd yn bwydo mewn i鈥檙 sustem- boed yn llesol neu beidio.
Elfen bwysig arall a adnabuwyd gan yr ymchwilwyr yw presenoldeb lagwnau o fewn riffiau鈥檙 atolau. Mae eu dyfroedd bas cysgodol yn denu nifer fawr o adar. Wrth i鈥檙 basn cael ei olchi gan y llanw ddwywaith pob dydd, lledaenir maetholion i鈥檙 dyfroedd bas ar ei ymylon, gan yrru twf pellach yn niferoedd plancton.
Nifer fawr o fywyd gwyllt a physgod uwchben cwrel: arwydd clir o Effaith M脿s Ynys. : Credyd a hawlfraint llun a fideo: Zafer KizilkayaMeddai uwch awdur y papur, Gareth Williams, o Ysgol Gwyddorau Eigion Prifysgol Bangor:
鈥淩oedd y damcaniaeth yn cael ei dderbyn yn gyffredinol, ond nid oedd wedi ei brofi, tu hwnt i astudiaethau o ynysoedd unigol. Wedi profi鈥檙 damcaniaeth, rydym hefyd wedi sefydlu data sylfaenol gwerthfawr am ddigonedd bywyd morol o amgylch yr ynysoedd hyn, sy鈥檔 cynnwys rhai o ynysoedd mwyaf anghysbell/ pellennig y byd.
鈥淕yda dealltwriaeth o鈥檙 hyn sydd y tu 么l i gynhyrchiant ffytoplancton yn y Trofannau, gallwn ddechrau ymchwilio sut y gall y cynhyrchiant ei heffeithio o dan amgylchiadau newid yn yr hinsawdd i鈥檙 dyfodol, fel newid i batrymau cylchol a beth fyddai鈥檙 sgil effeithiau biolegol, yn enwedig i bysgodfeydd lleol.鈥�
鈥淢ae pegynau neu fannau o gynhyrchiant uchel ar draws y cefnfor agored sydd efallai yn gweithredu fel llochesi naturiol ar gyfer newid hinsawdd yn y dyfodol. Rydym angen dod i wybod am rhain mewn mannau efo a heb poblogaeth ddynol. Mae riffiau cwrel yn eironig, yn esiamplau o rhai o鈥檙 cynefinoedd sydd wedi dirywio fwyaf oherwydd newid a achoswyd gan ddyn, tra bod eraill yn brolio esiamplau mwyaf cyntefig a di-gyffwrdd ar y blaned.鈥�
Meddai鈥檙 prif awdur, Jamison Gove, o adain ecosystemau a Chefnforeg y Weinyddiaeth Gefnforol ac Atmosfferig Cenedlaethol:
鈥淢ae鈥檙 Effaith M脿s Ynysoedd i鈥檞 gael bron ym mhobman- fe gawsom yn digwydd mewn 91% o鈥檙 sustemau riffiau cwrel a archwiliwyd yn y M么r Tawel. Mae鈥檔 amlwg yn fecanwaith hanfodol sydd yn darparu adnoddau llawn ynn i i gefnogi poblogaethau tynnol ymgynhaliol. Mae鈥檔 rhaid i ni ganfod pa sgil effeithiau eraill all ddigwydd o ganlyniad i hyn, a sut y gall yr holl fecanweithiau a sustemau cael eu newid yn y cyfnod o newid sydyn.鈥�
Dyddiad cyhoeddi: 16 Chwefror 2016