Dirgelion y dwfn - arolwg y brifysgol o wely'r m么r yn tynnu sylw at longddrylliad hanesyddol
Dave Mills (chwith) hanesydd morwrol lleol a'r Athro Mike Roberts o Brifysgol Bangor ar long ymchwil Prifysgol Bangor y Prince MadogMae gorffwysfa olaf cwch ymosod cyflym a adeiladwyd yn Ynys M么n ac a welwyd mewn ffilm o Brydain ym 1951 wedi ei chanfod yn defnyddio sonar fel rhan o arolwg newydd gan arbenigwyr o Brifysgol Bangor.
Roedd yr MTB - motor torpedo boat - 539 yn chwyldroadol yn ei amser. Cafodd ei y cwch arfog hwn adeiladu ar lan y Fenai 75 mlynedd yn 么l gyda鈥檙 bwriad o wibio hyd wyneb y m么r ar gyflymder o bron i 50mya, wedi'i yrru gan dair injan betrol V-12 Packard enfawr gyda marchnerth o 1500.
Cwch bygythiol iawn oedd hwn, yn 75 troedfedd o hyd ac yn cynnwys tiwbiau torpedo dwbl ar bob ochr ac arae o ynnau peiriant trwm. Dyma鈥檙 cwch cyntaf o eiddo鈥檙 Llynges i gael ei wneud yn llwyr o alwminiwm.
Cafodd y cwch ran fer mewn ffilm hyd yn oed, yn chwarae rhan un o gychod ymosod yr Almaen yn y ffilm Appointment with Venus, gyda David Niven a Glynis Johns yn serennu.
Ond roedd yr alwminiwm ysgafn a thenau hwnnw - cynnyrch y diwydiant adeiladu awyrennau adeg y rhyfel - hefyd yn golygu bod y cwch yn agored i niwed a phan oedd wrthi鈥檔 cael ei dynnu ym M么r Iwerddon cafodd ei ddal yn y gwynt a daeth un o'r peiriannau anferth yn rhydd a malu twll dinistriol yng nghorff y cwch.
Yr MTB 539Daeth y rhaff dynnu鈥檔 rhydd a suddodd y cwch yn gyflym ond diolch byth doedd neb ar fwrdd y cwch ac mae MTB 539 bellach yn gorwedd yn heddychlon oddi ar Drwyn Eilian ar arfordir gogledd-ddwyreiniol yr ynys mewn 120 troedfedd o dd诺r.
Archwiliwyd y llongddrylliad yn defnyddio sonar amlbaladr gan d卯m o Ysgol Gwyddorau鈥檙 Eigion, Prifysgol Bangor sy'n mapio gwely'r m么r oddi ar arfordir Cymru fel rhan o broject arloesol O Dan y D诺r - Morluniau Cudd Cymru sy'n cynnwys nifer o safleoedd tanddwr o amgylch arfordir Cymru.
Dyluniwyd ac adeiladwyd MTB 539, un o nifer o longddrylliadau hanesyddol hyd arfordir M么n, gan Saunders Roe, arbenigwyr ar beirianneg yr awyr a鈥檙 m么r, yn eu hiard ym Mae Llanfaes ar gyrion Beaumaris, a bu peiriannydd ifanc o鈥檙 enw Victor Mills yn gweithio ar y cwch yn fuan ar 么l ymuno 芒'r cwmni yn 1945.
Mae ei fab, yr hanesydd morwrol lleol Dave Mills, a ddilynodd ei dad i weithio yn Saunders Roe, wedi dwyn ynghyd hanes y cwch anlwcus a suddodd ym 1952.
Meddai: 鈥淐wch arbrofol oedd hwn a phan gafodd fy nhad swydd yno roedd yn dipyn o syndod iddo cael ei roi i weithio arno bron yn syth.
鈥淩oedd wedi ei adeiladu o alwminiwm ac roedd gan Saunders Roe brofiad o weithio gydag alwminiwm yn sgil eu gwaith ar gychod hedfan ac felly roedd yn ysgafn iawn gyda thair injan Packard enfawr, gyda marchnerth o 1500.
鈥淐afodd ei lansio tua 1948 ac aeth i lawr i Portsmouth i gael ei brofi ond datblygodd gryn dipyn o broblemau a bu鈥檔 rhaid ei dynnu yn 么l i Ynys M么n y tu 么l i dynfad.
鈥淩oedden nhw wedi dod heibio i Drwyn Eilian oddi ar arfordir gogledd-ddwyreiniol Ynys M么n pan gawson nhw eu dal mewn storm fin nos a chafodd un o鈥檙 peiriannau ei ysgwyd yn rhydd nes gwneud twll yn y gragen alwminiwm denau a suddodd y cwch ar unwaith, heb i unrhyw un golli ei fywyd diolch byth.鈥�
Ychwanegodd Dave fod MTB 539 yn eistedd ar wely tywodlyd ac na chafodd fawr o ddifrod: 鈥淢ae symudiad y llanw fel pe bai wedi rhoi polish i鈥檙 cwch nes ei fod yn sgleinio,鈥� meddai.
Yr MTB 539 yn ei gorffwysfa olaf, naw milltir i'r gogledd-ddwyrain o Drwyn EilianMae Dr Michael Roberts, o Ysgol Gwyddorau鈥檙 Eigion, wedi chwarae rhan fawr ym mhroject SEACAMS2 ac wedi helpu i sefydlu鈥檙 fenter newydd 鈥極 Dan y D诺r鈥� sy'n cynnwys casgliad unigryw o ddelweddau sonar a gwybodaeth am safleoedd tanddwr o amgylch arfordir Cymru.
Casglwyd llawer o'r data a'r delweddau oddi ar long ymchwil y brifysgol, y Prince Madog, sy鈥檔 cael ei hangori ym Mhorthaethwy, ac sy'n treulio oddeutu deugain niwrnod y flwyddyn yn teithio o amgylch arfordir Cymru yn mapio gwely'r m么r.
Meddai Dr Roberts: 鈥淩ydym yn defnyddio system amlbaladr sy'n allyrru dros bum cant o belydr sonar ar unwaith bron, ac sy'n bownsio'n 么l oddi ar wely'r m么r i ddarparu delwedd o'r hyn sydd i lawr yno.
鈥淢ewn gwirionedd mae mwy o'n gwlad ni o dan y d诺r nag uwchben y d诺r a'n huchelgais ni yw mapio'r rhannau cudd hynny o Gymru mor fanwl 芒 phosib.
鈥淩ydym yn gwybod lle mae'r mwyafrif helaeth o鈥檙 llongddrylliadau - mae dros 300 ohonynt yn gorwedd oddi ar arfordir Cymru rhwng Sir Benfro a'r Gogarth - ond mae'r mwyafrif llethol naill ai'n anhysbys neu efallai wedi eu cam-adnabod.
鈥淢ae'r MTB yn digwydd bod yn llongddrylliad a oedd wedi ei hadnabod o'r blaen ac oherwydd y dyfnder mae deifwyr wedi gallu ymweld 芒 hi.
鈥淢ae pob llongddrylliad yn unigryw ac mae gan bob un ei stori ddiddorol ei hun, ond mae angen cynnal arolygon hyd yn oed o鈥檙 llongau corff dur a gollwyd dros y 100 mlynedd diwethaf, yn enwedig y rhai a gollwyd yn ystod y ddau ryfel byd, cyn iddynt ddirywio ymhellach yn sgil prosesau鈥檙 m么r, nes na fydd modd eu hadnabod mwyach.
鈥淎r wah芒n i鈥檙 cysylltiad pwysig 芒鈥檔 treftadaeth forwrol, yn y llongddrylliadau hyn mae cargo y gallai fod yn werth ei achub ac mae llawer ohonynt yn cario arfau a thanwydd - mae鈥檙 llongau eu hunain hyd yn oed wedi鈥檜 gwneud o ddur sy鈥檔 rhagddyddio鈥檙 oes niwclear a gallai fod yn werthfawr wrth weithgynhyrchu offer meddygol sy'n sensitif i ymbelydredd.
鈥淢ae hyn i gyd yn ddiystyr os na fyddwn yn adnabod y llongddrylliadau hyn yn y lle cyntaf ac felly trwy gynnal arolwg o bob safle llongddrylliad a gweithio'n agos gydag academyddion megis Dr Innes McCartney ym Mhrifysgol Bournemouth, mae hyn yn rhywbeth yr ydym yn gobeithio ei gyflawni yn y dyfodol agos."
Dechreuodd Ysgol Gwyddorau鈥檙 Eigion arolygu gwely'r m么r yn 2012 ac ers hynny maent wedi mapio cannoedd o filltiroedd sgw芒r oddi ar arfordir Cymru a channoedd o safleoedd llongddrylliadau.
Ychwanegodd Dr Roberts: 鈥淢ae gan y cyhoedd ddiddordeb enfawr yn y llongddrylliadau oddi ar ein harfordir a dyna pam rydyn ni'n postio鈥檙 rhai newydd ar ein gwefan mor aml 芒 phosib.
鈥淵n seiliedig ar adborth a gawsom mewn dwsinau o ddarlithoedd cyhoeddus ac wrth gynnal arddangosfeydd ar ein hymchwil, mae'n amlwg bod awydd mawr i wybodaeth o鈥檙 fath gael ei rhannu'n ehangach ac mae ein menter ar-lein newydd yn ffordd o gefnogi hyn.
鈥淩ydym yn gobeithio y bydd hefyd yn ysgogi rhagor o ymwybyddiaeth a diddordeb yn amgylchedd tanddwr cuddiedig Cymru, yn tynnu sylw at yr ymchwil sy鈥檔 digwydd ym Mhrifysgol Bangor ac yn helpu i hyrwyddo'r cyfleoedd sydd ar gael i fyfyrwyr sy'n bwriadu astudio yn Ysgol Gwyddorau鈥檙 Eigion.鈥�
Dywedodd Pennaeth yr Ysgol yr Athro John Turner: "Mae'r fenter gyffrous hon nid yn unig yn rhoi blas o'r ymchwil cyffrous sy'n digwydd yma ym Mhrifysgol Bangor, ond mae'n rhoi cipolwg na fu modd ei gael cyn hyn o鈥檙 hyn sydd o dan y tonnau o amgylch arfordir Cymru."
I edrych ar ddyfroedd arfordirol cudd Cymru ewch i
Dyddiad cyhoeddi: 3 Awst 2020