Chwarae rhan o bwys yng Ngwarchodfa F么r fwyaf y byd

Mae Prifysgol Bangor yn chwarae rhan bwysig wrth reoli Gwarchodfa F么r fwyaf y byd.

Mae dyfroedd gl芒n a phur a riffiau cwrel Gwarchodfa F么r Chagos ymysg y rhai mwyaf iach ar y ddaear. Ceir hyd iddi yn nyfroedd tiriogaethol tramor Prydain, yn amgylchynu cadwyn Ynysoedd Chagos, yng Nghefnfor India. Mae鈥檔 cwmpasu rhan o f么r gymaint 芒 Ffrainc o ran arwynebedd, sydd, yn eu tro, yn cynnal cyfoeth o fywyd y m么r.

Er nad oes neb wedi byw yno er bron i 60 o flynyddoedd, dim ond ers pum mlynedd mae鈥檙 warchodfa mewn bodolaeth. Er hyn, mae eisoes wedi derbyn cydnabyddiaeth ryngwladol fel  esiampl o gadwraeth forol. Mae鈥檙 warchodfa鈥檔 cynnwys oddeutu 60,000 cm2 o feisfor, traethellau ac atolau cwrel, mae yno hefyd 鈥榳astadedd鈥� cefnforol dwfn gydag 86 morfynydd sy鈥檔 codi dros 1000m o wely鈥檙 m么r. Mae鈥檙 ardal yn cynnwys poblogaethau sylweddol o rywogaethau mewn perygl gan gynnwys siarcod, crwbanod m么r ac adar m么r.

Mae Dr John Turner wedi bod yn cyd-arwain project ymchwil gwerthfawr gan y DU sy鈥檔 rhoi gwybodaeth i Lywodraeth y DU, a chyrff eraill, i gynorthwyo gyda rheoli Gwarchodfa F么r fwyaf y byd.

Mae Dr John Turner o y Brifysgol yn cydweithio gyda Phrifysgol Warwick, a鈥檙 Zoological Society of London, gyda chymorth t卯m rhyngwladol o wyddonwyr o鈥檙 UDA, Awstralia ac Affrica. Mae ganddo dros ddeng mlynedd ar hugain o brofiad mewn archwilio ac asesu iechyd systemau cwrel a鈥檙 bywyd a gefnogir ganddynt, o alg芒u'r m么r, sy鈥檔 byw yn y cwrel, hyd at yr ysglyfaethwyr pegynol sy鈥檔 ymweld 芒鈥檙 riffiau.

Yn ystod eu teithiau ymchwil i鈥檙 ardal anghysbell hon, mae鈥檙 t卯m yn cael cyfle prin i asesu ecosystem sy鈥檔 gweithredu鈥檔 naturiol yn absenoldeb unrhyw ddylanwad dynol, er mwyn deall pa mor gadarn y mae ecosystemau鈥檔 gallu ymateb i newid hinsawdd, fel cynhesu鈥檙 cefnfor, codiad yn lefel m么r ac erydiad yr arfordir.

Mae Dr Turner yn esbonio bod y Warchodfa F么r yn gweithredu fel safle cyfeirio byd-eang:

鈥淢ae鈥檔 darparu meincnod er mwyn adfer ecosystemau mewn mannau eraill sydd wedi eu niweidio,鈥� meddai. 鈥淢ae鈥檔 gweithredu hefyd fel hafan i rywogaethau sy鈥檔 ail-hadu rhannau o鈥檙 cefnfor sydd wedi dirywio - rhannau y mae miliynau o bobl yn dibynnu arnynt am eu bywoliaeth.鈥�

鈥淩ydym wedi cynnal tair alldaith dros y tair blynedd diwethaf, ac eraill llai aml yn y blynyddoedd cynt. Mae ein t卯m yn arolygu tanfor, sy鈥檔 cymryd hyd at flwyddyn i鈥檞 cynllunio, gan fod rhaid bod yn hollol hunangynhaliol, gan weithredu oddi ar long patr么l y diriogaeth. Gall wedyn gymryd hyd at flwyddyn i gynhyrchu鈥檙 adroddiadau o鈥檙 data a gasglwyd.鈥�

鈥淲rth nes谩u at atol, y peth cyntaf i chi sylwi arnynt yw鈥檙 adar, fel y daw mulfrain gwynion (boobies), adar ffrigad a m么r-wenoliaid o鈥檙 ynysoedd i archwilio鈥檙 llong. Gyda鈥檙 systemau cwrel mwyaf cyflawn yng Nghefnfor India a rhai o鈥檙 riffiau gorau yn y byd yno, wrth roi fy mhen o dan y d诺r rwy鈥檔 dal i ryfeddu at gyfoeth y bywyd sy鈥檔 cael ei gynnal gan riff iach, lle nad oes pysgota. Ceir crancod, sy鈥檔 cyd-fyw efo鈥檙 cwrel, a grwperiaid a physgod glanhau sy鈥檔 cyd-fyw gyda hwy, a berdys.

鈥淵chydig rai sy鈥檔 cael y cyfle i weld riff cwrel sy鈥檔 gweithredu鈥檔 dda. Yr hyn mae llawer yn ei weld yw cynefinoedd sy鈥檔 cael eu gorddefnyddio ac sydd wedi dirywio o ganlyniad. Mae hyn yn debyg i astudio tirlun sydd wedi ei ddatgoedwigo yn hytrach na鈥檙 goedwig ei hun! Yr hyn a welwn yw bod gan riffiau digyffro'r gallu i adfer o ddigwyddiadau fel cannu cwrel sy鈥檔 cael eu hachosi gan gynnydd yn nhymheredd y d诺r. Er enghraifft, effeithiwyd yr un fath ar riffiau cwrel yn Chagos ac yn y Seychelles ond tra bod riffiau Chagos wedi adfywio erbyn 2012, nid yw riffiau鈥檙 Seychelles wedi adfer yn llawn.鈥�

Bu鈥檙 t卯m hefyd yn gweithio gyda chymunedau o ynysoedd y Chagos sy鈥檔 awr yn byw yn y DU a Mauritius er mwyn eu cynnwys yn y gwaith cadwraeth, a chodi ymwybyddiaeth o bwysigrwydd gwarchodfeydd m么r mawr i ddiogelu cyfoeth y cefnforoedd ar gyfer cenedlaethau鈥檙 dyfodol.

Cyllidwyd yr ymchwil, sydd, hyd yn hyn, wedi canolbwyntio ar y basddwr, gan fenter Darwin Adran Amgylchedd, Bwyd a Materion Cefn Gwlad llywodraeth Prydain, ac fe ddarparodd wybodaeth er mwyn rheoli gwarchodfa 'cymerwch ddim鈥� mwyaf y byd. Tra bod y project o bwys yma wedi dod i ben, mae鈥檙 t卯m yn disgwyl i glywed am lwyddiant cais mawr arall er mwyn parhau gyda鈥檜 harolygon a'u hymestyn i gynnwys monitro dyfroedd dyfnion y Cefnfor.

Enillodd Dr Turner wobr y Brifysgol am Effaith Orau ar Bolisi Cyhoeddus a/neu Wasanaethau Cyhoeddus a noddwyd gan Gyfrif Cyflymu Effaith ESRC yn ddiweddar.

Dyddiad cyhoeddi: 18 Rhagfyr 2015