Yn 2023 bu Sefydliad Ymchwil Ystadau Cymru mewn cydweithrediad ag Ymddiriedolaeth Archeolegol Gwynedd (GAT) ar brosiect newydd cyffrous i ddeall hanes ac olion Plas Bodychen yn Ynys Môn.
Mae Plas Bodychen bellach yn adfail. Fodd bynnag, o’r adeg y’i hadeiladwyd yn y 14eg neu’r 15fed ganrif fe’i cydnabuwyd fel un o’r plastai fwyaf pwysig ym Môn, cartref yr uchelwr Rhys ap Llywelyn ap Hwlcyn a’i ddisgynyddion. Gwasanaethodd Bodychen felly fel sylfaen grym un o deuluoedd bonedd mwyaf dylanwadol Ynys Môn yn yr oesoedd canol hwyr a’r cyfnod modern cynnar. Gan hawlio disgyniad o Hwfa ap Cynddelw, Arglwydd Llifon, dywedir bod Rhys ap Llywelyn yn ymladd â Harri Tudur ym Mrwydr Bosworth a chafodd ei wneud yn Siryf bywyd Môn fel gwobr am ei gefnogaeth. Roedd ei frodyr hefyd yn dirfeddianwyr arwyddocaol ar stadau cyfagos Presaddfed, Chwaen, Bodeon a Bodsilin. Yn ogystal â bod yn ffigurau pwysig yn llywodraeth a gweinyddiaeth leol Ynys Môn, roedd y teulu Bodychen hefyd yn noddwyr mawr i farddoniaeth fawl Gymraeg. Arhosodd y teulu ym Modychen nes priodi mewn i teulu Aderyn y To o Allt Goch, Biwmares, ar ddiwedd yr 17eg ganrif. Er i deulu Aderyn y To fabwysiadu’r enw ‘Bodychen’ fel rhan o’u henw eu hunain, mae’n annhebygol eu bod nhw erioed wedi byw yn y tŷ, a drawsnewidiodd i statws fferm tenant yn y 18fed ganrif. Erbyn 1937 disgrifiwyd y tŷ fel un oedd mewn cyflwr adfeiliedig.
Mae GAT ac Sefydliad Ymchwil Ystadau Cymru yn cydweithio i ffurfio gwell dealltwriaeth o arwyddocâd hanesyddol, diwylliannol ac archeolegol Bodychen. Bydd y prosiect amlgyfnod yn cynnwys arolwg archeolegol a gwaith cloddio i ddeall olion ffisegol a gosodiad tirwedd y safle. Fel rhan o'r prosiect, ffurfiwyd dwy rôl interniaeth ymchwil i ddod o hyd i gwybodaeth hanesyddol berthnasol.
Gan weithio gydag arweiniad Dr. Shaun Evans a Lizzy Walker, lluniodd Beth Jones adroddiad ar hanes cymdeithasol, diwylliannol a gwleidyddol Bodychen yn ystod ei berchnogaeth gan deulu Sparrow a’u holynwyr o tua 1700-1950, gan ddefnyddio ymchwil gyhoeddedig, adnoddau ar-lein ac archifau. Roedd y prosiect yn canolbwyntio'n benodol ar gasglu gwybodaeth am Bodychen a theulu Aderyn y To o Allt Goch. Yn y cyfamser, bu Beca Rhys Evans yn gweithio gyda Dr. Nia Wyn Jones i nodi cyfeiriadau at hunaniaeth ddiwylliannol Bodychen ar draws y cyfnod canoloesol hwyr a'r cyfnod modern cynnar. Roedd hwn yn canolbwyntio’n benodol ar y corpws o farddoniaeth fawl yn yr iaith Gymraeg sy’n gysylltiedig â’r safle.