Testun cyflwyniad ar gyfer y daith
Mae olion Nant, neu Nant y Gadwen, mwyngloddiau a thramiau a glanfeydd cysylltiedig Porth Ysgo ar arfordir deheuol Penrhyn Llŷn, Gwynedd, ychydig yn is na phentref Llanfaelrhys (SH2109726525) Dyma un o dri mwynglawdd o amgylch Rhiw – y ddau arall yw mwyngloddiau Rhiw a Benallt. Mae’r mwyngloddiau hyn i gyd yn cynhyrchu mwyn manganîs sy’n deillio o gerrig llaid Ordofigaidd a gafodd eu symud, a daeareg gymhleth Cymru yw’r rheswm pam y daw bron pob un o’r mwynion manganîs a echdynnwyd ym Mhrydain yn ystod y bedwaredd ganrif ar bymtheg a’r ugeinfed ganrif o Gymru.
Er bod byd natur wedi adfer llawer o’r gweithfeydd manganîs o amgylch Rhiw, sy’n ei gwneud yn anodd ei dychmygu fel canolfan ddiwydiannol ddechrau’r 1900au ar gyfer cynhyrchu mwyn Manganîs Gogledd Cymru, mae nifer o nodweddion archeolegol sy’n bodoli ar hyn o bryd yn awgrymu sut y cawsant eu defnyddio yn y gorffennol. Mae dechrau echdynnu manganîs yma’n dyddio’n ôl i ddechrau’r bedwaredd ganrif ar bymtheg, pan gadarnhawyd gan y London Assay Office ym 1828, mai Manganîs oedd y mwyn a gafodd ei godi am y tro cyntaf o geunant Nant y Gadwen yn 1827 (ar eiddo ffermydd Nant a Tŷ’n y Llan, ill dau yn rhan o ystâd Nanhoron). Roedd y mwyn a godwyd o’r safle hwn yn ystod y cyfnod hwn yn cael ei ddefnyddio’n bennaf mewn hylif cannu a blawd domestig. Erbyn Hydref 1828, roedd gwaith cloddio manganîs yn weithredol ar y ffermydd hyn, gydag Asiant Mwyngloddiau yn cyrraedd ar yr adeg hon (i gyfarwyddo’r gweithlu lleol, a fyddai’n fwy na 50 erbyn 1830) ar y ffordd briodol o echdynnu a glanhau’r manganîs. Yna, cafodd y manganîs ei gludo i Abersoch, Porthdinllaen a Phorth Cadlan ar gyfer ei gludo i Lerpwl. Byddai hyn yn arwain at ffrwydrad o ddiddordeb yn yr ardal gyda nifer o brydlesi newydd yn cael eu sicrhau gan bartïon â diddordeb a oedd yn gobeithio echdynnu eu manganîs eu hunain, gan gynnwys les yn 1844 i chwilio am fwynau ar y safle lle byddai mwyngloddiau Rhiw a Benallt yn agor yn ddiweddarach, ymhellach i fyny Mynydd Rhiw. Nid yw maint y mwyn a echdynnir o’r mwyngloddiau hyn wedi’i gofnodi’n gywir yn ystod y cyfnod hwn: dim ond 229 tunnell o fwynau a gofnodwyd fel rhai a oedd mewn stoc ym 1829 ar gyfer yr holl weithfeydd yn yr ardal; ac erbyn 1867, dim ond 5 tunnell a gynhyrchwyd ar draws Sir Gaernarfon.
Gellir adnabod bron pob un o’r nodweddion archeolegol gweladwy sydd ar gael heddiw yn Nant (wrth ymyl Porth Ysgo) o’r ail gyfnod o gloddio, sy’n dyddio o flynyddoedd cyntaf yr ugeinfed ganrif. Yn ogystal â’r ceuffyrdd a’r siafftiau mwnglawdd sydd wedi’u gorchuddio’n rhannol â brics yn Nant, na ddylid mynd iddynt oherwydd yr amodau peryglus y tu mewn iddynt, mae’r gweddillion ym Mhorth Ysgo yn perthyn i’r dramffordd a’r gweithrediadau ar y llethr a’r lanfa gysylltiedig a agorwyd ym 1903 ac 1904 yn y drefn honno. Daeth y gwelliannau hyn ar ôl i’r gwaith gael ei brynu a’i feddiannu gan gwmni Haearn a Manganîs Gogledd Cymru gan Fred Hall ym 1903. Yn ystod yr ail gyfnod gweithredu hwn, o 1902-1927/8, byddai glanfa a llethrau Porth Ysgo wedi bod yn gyfrifol am yr holl fwyn haearn a manganîs a echdynnwyd o Fwyngloddiau Nant a Benallt, a oedd hefyd yn cael ei gweithredu gan gwmni Haearn a Manganîs Gogledd Cymru ac wedi’i gysylltu drwy reilffordd gul. Cynhyrchodd mwyngloddiau Nant a Benallt gyfanswm o tua 20,491-20,184 tunnell o fwyn yn ystod yr ail gam gweithredu hwn. Cafodd y rhan fwyaf o’r mwyn manganîs a gynhyrchwyd yn ystod y cyfnod hwn ei gludo i Gwmni Dur Brymbo ger Wrecsam i’w ddefnyddio mewn ffwrneisi chwyth haearn sylfaenol, oherwydd ansawdd gwael cyffredinol y mwyn. Yn y pen draw, byddai Nant a Benallt ill dau yn cau tua 1927/1928. Rhoddwyd bywyd newydd bron iawn ym 1941 pan, o dan waith y Weinyddiaeth Cyflenwi, roedd cloddio manganîs unwaith eto wedi ailddechrau ym Benallt, tua dwy filltir i fyny Mynydd Rhiw o Nant, gan beirianwyr o Beirianwyr Brenhinol Canada. Flwyddyn yn ddiweddarach, yn 1942, fe wnaethant hefyd geisio ailagor mwynglawdd Nant ond roedd y llifogydd yn ystod ei gyfnod segur ar ôl cau yn 1928 yn golygu nad oedd hyn yn bosibl.
Cychwyn y Daith
Islaw mae olion Nant, neu Nant y Gadwen, mwyngloddiau a gweithfeydd tramiau a glanfeydd sy’n gysylltiedig â Phorth Ysgo. Er bod byd natur wedi adfer llawer o’r safle, sy’n ei gwneud yn anodd ei dychmygu fel canolfan ddiwydiannol ddechrau’r 1900au ar gyfer cynhyrchu mwyn Manganîs Gogledd Cymru, mae nifer o nodweddion archeolegol sy’n bodoli ar hyn o bryd yn awgrymu sut y cawsant eu defnyddio yn y gorffennol. Mae hyn yn cynnwys y dramffordd a’r llethr a’r lanfa gysylltiedig ym Mhorth Ysgo, yn ogystal â’r ceuffyrdd a’r siafftiau mwynglawdd sydd wedi’u lled orchuddio â brics sydd i’w gweld hwnt ac yma ar ochr y bryn yn Nant sy’n dyddio i ail gam echdynnu manganîs ar y safle hwn sy’n dyddio i ddechrau’r ugeinfed ganrif (mae cam cyntaf mwyngloddio manganîs yn perthyn i’r bedwaredd ganrif ar bymtheg). Cafodd y rhan fwyaf o’r mwyn manganîs a gynhyrchwyd yn ystod y cyfnod hwn ei gludo o Borth Ysgo i Gwmni Dur Brymbo ger Wrecsam i’w ddefnyddio mewn ffwrneisi chwyth haearn sylfaenol, oherwydd ansawdd gwael cyffredinol y mwyn, a daeth y gwaith i ben ym 1928.
Safle Taith 1 – Safle Chwarel 1827
Mae’r Mwyngloddiau Manganîs yma yn Nant yn cynrychioli’r echdynnu manganîs cynharaf yng Nghymru gyfan. Codwyd mwyn o’r safle hwn am y tro cyntaf, i’w ddefnyddio mewn hylif cannu a blawd domestig yn 1827 ar ffermydd Nant a Tŷ’n y Llan. Ar y chwith, gallwch weld olion y gweithfeydd cynnar hyn. Mae’r graig greithiog a welwch yn un o bum hen chwarel a ddynodwyd o’r cyfnod gweithredu cyntaf hwn. Yn yr achos hwn, ailddefnyddiwyd y lleoliad chwarel hwn bron i 80 mlynedd yn ddiweddarach, gan roi mynediad i’r glowyr at siafftiau’r mwynglawdd a gafodd eu creu ddechrau’r 1900au. Er nad ydyn ni'n gwybod yn union faint o’r mwyn a godwyd, rydyn ni’n gwybod ei fod ar raddfa llawer llai na’r hyn a gynhyrchwyd yn yr ugeinfed ganrif. Byddai’r mwyn o’r chwarel brig a welwch o’ch blaen wedi cael ei gludo gan asyn i Borth Cadlan ac ymlaen i’w brosesu yn Lerpwl. Mae’n debygol bod wyneb y chwarel hon yn dal yn weithredol tan tua’r 1850au pan rhwystrodd cystadleuaeth gan yr Almaen y rhan fwyaf o echdynnu Manganîs yn y DU, a chafodd ei chau erbyn 1872 yn sicr. Fodd bynnag, wrth i ddefnydd newydd gael ei ddarganfod ar gyfer Manganîs yn yr 1880au, taniwyd diddordeb unwaith eto yng ngwelyau mwyn manganîs Llŷn.
Safle Taith 2 – Sied Locomotif a Mynedfa’r Mwynglawdd
Wrth i’r diddordeb o’r newydd mewn echdynnu Manganîs yn ddomestig gynyddu yn yr 1880au, agorwyd pyllau newydd ym Mhenallt a Rhiw, tua milltir i mewn i’r tir o’r fan hon i fyny llethrau Mynydd Rhiw, ac erbyn 1902 roedd chwarel Nant yn weithredol eto. Erbyn 1903, roedd yn cael ei redeg gan Gwmni Manganîs a Haearn Gogledd Cymru, a oedd hefyd yn gweithredu Benallt. Yn 1904, roedd y ddau fwynglawdd wedi’u cysylltu gan dramffordd 3’’ o led a oedd yn rhedeg ar hyd y ffordd am 1 ¾ milltir a oedd yn gwahanu’r safleoedd. O’ch blaen mae gweddillion Sied Locomotif Rheilffordd Benallt a oedd yn gartref i’r injan stêm, sef RHIW, a oedd yn gweithredu’r llwybr hwn. Y tu ôl i chi, ac i lawr yr arglawdd, daeth y dramffordd i mewn i fwynglawdd newydd Nant ei hun. Pan fyddant y tu mewn i’r mwyngloddiau, byddai’r wagenni wedi cael eu gwthio gan y gweithwyr neu wedi cael eu tynnu gan geffylau.
Safle Taith 3 – Cwt Weindio'r Llethr Uwch
Er mwyn cael wagenni manganîs llawn o reilffordd Benallt i dramffordd a glanfa mwyngloddiau Nant, adeiladwyd llethr cebl. O’ch blaen chi y mae gweddillion y cwt weindio ar gyfer y llethr uchaf hwn. Byddai wagenni'n cael eu hanfon i fyny ac i lawr y llethr drwy gebl a fyddai’n eu gostwng yn raddol, neu’n eu tynnu, ar hyd y rheiliau serth. Byddai’r gêr troellog a welwch yn yr olion wedi gweithredu’r system hon. Mae llethr tebyg ond yn fwy bas yn dal i fod ym mhen Benallt y Rheilffordd filltir a hanner i fyny’r Mynydd.
Safle Taith 4 – Ail Gwt y Llethr a Chwt Pont bwyso
O’ch blaen gwelir olion yr Ail Gwt Weindio’r Llethr a’r Cwt Pont bwyso. Roedd y cwt weindio hwn yn codi ac yn gostwng wagenni o fwyngloddiau Nant a Mwynglawdd Benallt i lawr y llethr y tu ôl i chi ac i lanfa Porth Ysgo. Mae’r lleoliad hwn hefyd yn nodi calon y mwyngloddiau yn ail gam o’i ddefnydd. Fodd bynnag, ar ôl cau’r mwyngloddiau yn 1928, gadawyd i’r adeiladau hyn chwalu ac ni chawsant eu defnyddio wedyn. Rhoddwyd bywyd newydd am y trydydd tro bron pan ddraeniodd Peirianwyr Brenhinol Canada y mwynglawdd yn 1942 gyda’r gobaith o’i ailagor yn ystod y rhyfel, fel y gwnaed gyda Mwynglawdd Benallt, ond roedd hyn yn aflwyddiannus. Ers hynny, mae’r mwyngloddiau wedi cael eu gadael yn wag a’u gorchuddio’n rhannol â brics. Yn anffodus, nid yw’r dyddiad y cafodd y rheiliau eu codi wedi’i gofnodi, ond mae’n ddigon posibl ei fod wedi bod ymhell cyn dechrau’r Rhyfel.
Safle Taith 5 – Glanfa Porth Ysgo
Rydych nawr ar waelod y llethr, a phan oedd y mwyngloddiau’n gweithredu ddechrau’r 1900au, dyma lle byddai’r wagenni wedi cael eu rholio ar lanfa fel bod y mwyn yn cael ei ddadlwytho a’i gludo dros y môr. Pren oedd y lanfa ac fe’i hadeiladwyd yn 1903 ar yr un pryd â’r llethr is. Yn ystod ei oes, byddai tua 50,000 tunnell o Manganîs – a oedd yn cael eu defnyddio mewn ffwrneisi chwyth ar y pryd – wedi gadael Llŷn o’r lanfa hon. Pan ddaeth y gwaith i ben yn 1928, gadawyd i’r lanfa ddadfeilio, gyda wagenni’r rheilffordd yn cael eu storio ar ei ben, nes iddi ddisgyn i’r môr. Drwy ymweld â safleoedd yn yr 1980au a’r 1990au gwelwyd olion y wagenni hyn, sef yr olwynion, yn y creigiau isod. Dyma un o’r ychydig bethau sy’n atgoffa o hen dirwedd ddiwydiannol y safle hwn, sydd bellach wedi’i golli o ganlyniad i’r llanw a’r amser.